پس از حمله آمریکا به عراق، تحولات منطقهای به گونه ای رقم خورد که نفوذ و قدرت ایران در کشور عراق و منطقه شده گسترش یافت. علاوه بر این که رهبران سیاسی عراق علاقه مند به گسترش روابط با ایران شدند شرایط منطقه ای نیز به سمتی پیش رفت که همکاری دو کشور امری ضروری به نظر می رسید. و به این ترتیب دو کشور در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی روابط استراتژیکی گسترده ای با یکدیگر برقرار کردند.شرایط منطقه ای در حوزه کشورهای خلیج فارس به گونه ای است که تنها یک سیستم امنیت دفاع دسته جمعی قادر است ثبات و امنیت را در منطقه برقرار کند. امنیت منطقه تامین نمی شود مگر این که همه اعضا با یکدیگر همکاری کنند. اما بروز پاره ای مسائل منطقه ای هم چون رقابت کشورهای عربی به ویژه عربستان و متحدان منطقه ای آن با ایران، اختلافات مرزی، و حضور قدرت خارجی در منطقه سبب شده است این سیستم همواره به صورت ناقص تشکیل شود. چنین مسائلی امنیت منطقه را مخدوش کرده وکشورهای این حوزه همیشه با مسئله امنیت و ناآرامی در منطقه مواجه هستند.تشکیل شورای همکاری خلیج فارس از مهم ترین اقدامات دولت های عربی برای ایجاد امنیت جمعی در منطقه بوده است که به دلایلی هم چون حضور قدرت خارجی و عدم عضویت همه اعضا با ناکارایی مواجه شده است.
در حالی که کشورهای عربی به دنبال تحقق امنیت منطقه با همکاری کشورهای غربی و بدون حضور ایران هستند، جمهوری اسلامی ایران در منطقه خلیج فارس به دنبال تحقق امنیت پایدار با همکاری نیروهای منطقه ای است و اعتقاد دارد که امنیت این منطقهی مهم باید با همکاری کشورهای بومی منطقه تأمین شود. به همین دلیل انعقاد پیمان های دفاعی مشترک با سایر کشورهای خلیج فارس یکی از مهم ترین اولویتهای ایران برای برقراری امنیت در منطقه می باشد.
همان گونه که گفته شد ایران طی سال های اخیر روابط مستحکمی با عراق ایجاد کرده است و در این بین همکاری های دفاعی و نظامی اهمیت ویژه ای یافته است. روابط نظامی و دفاعی ایران و عراق به ویژه پس از خروج نظامیان آمریکایی و از سال ۲۰۱۲ بیشتر مورد توجه دو کشور قرار گرفته است.
از این زمان به بعد هم در عرصه سیاسی و هم در عرصه نظامی (به استثنای نیروی هوایی عراق)شاهد فعلا و انفعالات و تحرکات جدید و بعضاً صف بندی های تازه داخلی در عراق هستیم. مقامات بلند پایه عراق از جمله نخست وزیر این کشور تلاش جدیدی را آغاز کردند که تغییراتی را در سطوح مختلف نظامی –امنیتی در راستای افزایش استقلال عمل بیشتر دولت انجام دهند چرا که ساختار ارتش نوپای عراق همچون یونیفورم هایشان شبیه و وابسته به ساختار نظامی آمریکایی شده است.
در این دوره جدید عراقی ها می کوشند با تنوع بخشی به روابط سیاسی و همچین ارتباطات نظامی شان با کشورهای متفاوتی همچون روسیه و ایران، از وابستگی فزاینده ارتش خود به آمریکا جلوگیری کنند.(اردشیر پشنگ،عصر نوین روابط نظامی و دفاعی ایران و عراق) علاوه بر این بروز و تشدید چالش های امنیتی و تهدیدات تروریستی و مواضع نزدیک دو کشور در قبال بحران سوریه ضرورت همکاری دفاعی ایران و عراق را نمایان تر کرد. طی سه سال گذشته این دو کشور پیمان های دفاعی مشترکی با یکدیگر منعقد کرده اند. از جمله مهم ترین فرصت ها و امکاناتی که این همکاری دفاعی و نظامی به دنبال دارد به موارد زیر می توان اشاره کرد.
۱-از آن جا که امنیت و ثبات هر دو کشور به یکدیگر گره خورده است همکاری در این حوزه می توان سبب ثبات و ایجاد امنیت منطقه ای برای دو کشور شود.
۲-گروههای تروریستی هم چون داعش خطری منطقه ای است و مقابله با آن نیازمند همکاری نظامی، اطلاعاتی و امنیتی دو کشور می باشد. همکاری دو کشور در مقابله با گروه تروریستی داعش نشان داده است ایران و عراق می توانند در این حوزه موفق عمل کنند.
۳-این همکاری می تواند سبب کاهش نفوذ ایالات متحده در ساختار سیاسی و نظامی عراق شود و در مقابل موجب تقویت جبهه مقاومت در منطقه شود.
۴- تامین منافع واقعی و بلندمدت دو کشور: این پیمان از سویی سبب تقویت قدرت منطقه ای ایران و افزایش نفوذ ایران خواهد شد و در مقابل از آن جا جمهوری اسلامی ایران خواهان ثبات و امنیت در عراق است می تواند به ایجاد وحدت ملی در این کشور کمک کند.
۵- با توجه به شرایط منطقه و گرایش کشورهای حوزه خلیج فارس به ایجاد پیمان های دفاعی و نظامی با کشورهای غربی و به ویژه ایالات متحده و حضور نظامی امریکا در منطقه ، صلح وثبات و امنیت دو کشور در گرو همکاری دو کشور در حوزه های مختلف و به ویژه در حوزه دفاعی و نظامی می باشد.
۶- عراق می تواند از همکاری دفاعی و نظامی با ایران برای تشکیل، تقویت و سازماندهی، و آموزش نیروهای نظامی خود استفاده کند.
۷- همکاری دو کشور در این حوزه سبب تحکیم اتحاد دو کشور خواهد شد و تحکیم همکاری در سایر بخش ها را به دنبال خواهد داشت.
البته نباید از نظر دور داشت که همکاری دفاعی ایران و عراق با موانع داخلی و منطقه ای نیز مواجه می باشد که البته برخی از آن ها به یوژه موانع داخلی با مرور زمان مرتفع خواهد شد. از جمله موانع داخلی می توان به این موارد اشاره کرد:
۱-ارتش عراق پس از سقوط صدام تاکنون مدام در حال جنگ بوده است، و این مسئله سبب فرسایش توان نظامی این کشور شده است. عقبگرد ارتش در مقابل حملات اولیه داعش به این کشور نشان داد که هنوز ارتش در این کشور سازماندهی مناسبی ندارد و دولت عراق می بایست به تقویت ارتش خود اقدام کند.
۲- وجود برخی از مشکلات در ساختار سیاسی در عراق از دیگر مسائلی است که ممکن است سبب ایجاد مشکلاتی در حوزه همکاری دفاعی با ایران شود.در عراق وفاداری ها به خطوط قومی و فرقه ای تقسیم شده است و هنوز وحدت ملی به صورت کامل محقق نشده است که این مسئله می تواند تمامیت ارضی و ساختار نظامی عراق را در معرض تهدید قرار دهد.بنابریان تا زمانی که برخی از مشکلات مهم سیاسی در عراق باقی بماند آینده همکاری ایران و عراق در این حوزه با چالش هایی مواجه خواهد بود.
همکاری های دفاعی و نظامی به دلیل حساسیت های ویژه خود سبب واکنش سایر کشورها خواهد شد. مهمترین چالشهایی که در زمینه همکاری دفاعی ایران و عراق وجود دارد عبارتند از :
۱-واکنش منفی کشورهای منطقه و به ویژه عربستان: مهم ترین هدف عربستان و متحدان منطقه ای آن تامین امنیت منطقه بدون حضور ایران و عراق می باشد.تشکیل شورای همکاری خلیج فارس بدون حضور ایران و عراق مهم ترین اقدامی است که این کشورها برای کنار زدن ایران و عراق انجام داده اند. عواملی هم چون هسته ای شدن ایران، سقوط صدام و گسترش نفوذ ایران در منطقه،سبب شده است عربستان تضعیف قدرت منطقه ای ایران از مهم ترین اولویت های خود قرار بدهد. هر چند همه کشورهای حوزه خلیج فارس با ایالات متحده پیمان های نظامی و دفاعی منعقد کرده و نوعی مسابقه تسلیحاتی در منطقه را دامن زده اند، اما مسلما گسترش همکاری دفاعی ایران و عراق را به نفع خود نمی دانند چرا که چنین همکاری هایی موجب تقویت قدرت ایران و گسترش نقش ایران در ثبات و امنیت منطقه خواهد شد و از همین رو ممکن است با گرایش هر چه بیشتر به سمت امریکا در این حوزه کارشکنی هایی انجام دهند. حمایت از گروههای تروریستی ،ایجاد آشوب های منطقه ای ،ایجاد درگیری های منطقه ای و محلی،حمایت از احزاب و گروههای مخالف عراقی می تواند از جمله این اقدامات باشد.
۲-حضور ایالات متحده در منطقه از دیگر مواردی است که می تواند سبب ایجاد چالش برای همکاری دفاعی ایران و عراق شود.یکی از مهم ترین اهداف ایالات متحده، مهار ایران با استفاده از ظرفیت های منطقه می باشد و از همین رو به تامین امنیت و ثبات منطقه از طریق ایران روی خوش نشان نمی دهد، چرا که این امر سبب کمرنگ شدن نقش امریکا خواهد شد. به ویژه این که کشورهای عربی با انعقاد پیمان های نظامی و دفاعی مشترک با این کشور سبب گسترش نفوذ امریکا در منطقه شده اند.بنابراین انبوهی از تعارضات داخلی و مداخلات خارجی ممکن است در حوزه همکاری دفاعی ایران و عراق محدودیت های موثر و غیر موثری ایجاد کنند که البته بسیاری از آن ها با اجرای استراتژی ها و سیاست های مناسب و مدیریت شده قابل مهار و کنترل می باشد./مهناز صابردوست