مطلع الفجر-حكومتها و دولتها از قرنها پیش با مشكل سؤاستفاده كاركنان و كارگزاران دولتی و خصوصی روبرو بودهاند. در متون باستانی نیز اشارات متعددی به این پدیده شده است كه نشان میدهد، حكومتها همیشه نگران سؤاستفاده شخصی صاحب منصبان و كارگزاران دولتی از موقعیت و امتیاز شغلی خود بودهاند.
به گزارش مطلع الفجر ،امروزه اصل حاكمیت دین، قانون و ... از اصول شناخته شده حقوق اساسی عامهی مردم است كه در نظامهای گوناگون پذیرفته شده و اعمال میشود. مفهوم حاكمیت قانون در جامعه آن است كه كلیه قوانین و مقررات را لحاظ نمایند و دست مایه آنها قانون و مقررات باشد.
حكومتها و دولتها از قرنها پیش با مشكل سؤاستفاده كاركنان و كارگزاران دولتی و خصوصی روبرو بودهاند. در متون باستانی نیز اشارات متعددی به این پدیده شده است كه نشان میدهد، حكومتها همیشه نگران سؤاستفاده شخصی صاحب منصبان و كارگزاران دولتی از موقعیت و امتیاز شغلی خود بودهاند.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران كه برگرفته از فقه ناب اسلامی است در كنار تبیین ساختار سیاسی اجتماعی كشور چگونگی نظارت ب دستگاهها را نیز در نظر گرفته است به طوری كه هیچ یك از قوای سه گانه را بدون نظارت فرض ننموده است.
در این مقاله تبیین بازرسی و نقش آن در جلوگیری از تخلفات و فساد اداری مورد بررسی قرار میگیرد تا با استفاده از مكانیزمهای ارائه شده به رفع معضلی كه گریبانگیر جامعه شده است را رفع نماید.
فصل اول
الف: تخلفات اداری:
مفهوم تخلف اداری به طور كلی هر نوع انحراف از شیوههای صحیح و قانونی انجام وظایف و استفاده نامشروع از موقعیت شغلی را تخلف اداری گویند[1]
ب: خطای اداری:
خطای اداری عملی است كه ممكن است مستخدم به واسطه انجام آن مسئول عمل انجام شده است و در دادگاه اداری تعقیب و محاكمه میشود [2]
ج: فساد اداری:[3]
ریشه فساد اداری را باید در نقض قوانین وضع شده دانست و تعریف كلی فساد اداری آن است كه: حالتی است در نظام اداری كه در اثر تخلفات مكرر و مستمر كاركنان بوجود میآید و آن را از كارآیی مطلوب و اثربخش مورد انتظار باز میدارد بنابراین تخلفات اداری باعث فساد اداری میشوند. لازم به ذكر است كه فساد اداری در سطوح مختلف مدیریتی با ردههای مختلف در سازمانها و ادارات به وجود میآید.
دلایل فساد و تخلفات اداری
1- ریشههای فرهنگی و اجتماعی
2- ریشههای اقتصادی
3- ریشههای سیاسی
4- عوامل اداری سازمانی
به اختصار در توضیح دلایل فوق گزینههای كلیدی محل تأمل است:
الف: عدم توجه به مسئله فرهنگی و عقیدتی و عدم توجه به ارزشها در جامعه
ب: بیثباتی اقتصادی، تورم، ركود اقتصادی كاهش درآمد و كاهش قدرت خرید مردم و توزیع ناعادلانه درآمدها
ج: فشار گروههای ذی نفوذ در داخل و خارج سازمان و ادارات برای درامان ماندن مدیران متخلف از مجازات تسهیل كننده تخلفات و فساد اداری است.
د: تشكیلات اداری غیركارآمد، پیچیدگی قوانین و مقررات و تعدد بخشنامهها و دستورالعملهای اداری مدیران غیرمؤثر، فقدان شایسته سالاری پیریزی فساد اداری و تخلفات را به همراه دارد.[4]
فصل دوم
روش مقابله با تخلف و فساد اداری
1- نظارت: [5]
مفهوم لغوی نظارت: نظر یعنی تأمل در چیزی با چشم یا حس كردن با چشم، و نظارت یعنی گروهی چیزی را مشاهده و نگاه كردن میباشد.
ناظر كسی است كه با تیزبینی نگاه میكند و از تهمت به دور میباشد.
2- ارزیابی:
یعنی عملی كه میزان ارزش و بهای چیزی را تعیین كردن میباشد. و شخصی كه این عمل را انجام میدهد ارزیاب میباشد لازم به ذكر است كه عمل ارزیابی همواره به عمل ارزیاب رابطه مستقیم دارد.
مفهوم اصطلاحی نظارت و بازرسی:
به مجموعه عملیاتی گفته میشود كه طی آن میزان تطابق عملكرد اشخاص با قوانین و مقررات سنجیده میشود تا از این طریق نسبت به تطابق نتایج عملكرد با هدفهای مطلوب اطمینان حاصل شود.
نظارت و بازرسی مستقیم مدیر:
در این شیوه مدیر سازمان مستقیماً بر كار تمامی واحدهای سازمان و عملكرد همهی كاركنان نظارت میكند نظارت مستقیم مدیر بر سازمان و عملكرد كاركنان متضمن مزایای زیادی برای سازمان خواهد بود به ویژه وقتی كه نظارت و بازرسی مدیر از بخشها و قسمتهای مختلف سازمان و كنترل عملكرد كاركنان بصورت غیرمنتظره و بدون اطلاع قبلی صورت بگیرد.
نظارت مستقیم و غیرمنتظره مدیر باعث میشود كه كاركنان بخشهای مختلف سازمان با دقت و توجه بیشتری به كار و فعالیت بپردازند و از كم كاری و كاستن از كیفیت كارها بپرهیزند.
اما به دلیل وسعت و گستردگی امور نظارت مستقیم بسیار سخت و شاید غیرممكن باشد لذا برای انجام مطلوب نظارت و كنترل لازم است از طریق افراد دیگر و ابزارهای دیگر این كار مهم صورت پذیرد.
نظارت و بازرسی غیرمستقیم:[6]
منظور از نظارت غیرمستقیم آن است كه مدیر سازمان و ادارهای بازرسی و نظارت بر واحدهای تابعه را از شیوه عملكرد كاركنان بوسیله دیگران انجام دهد. بدین منظور افراد مخصوصی را انتخاب یا واحد ویژهای را مأمور میكند تا بر بخشهای مختلف سازمان گزارش كنند. ضرورت توجه به نظارت مخفی در سازمان دلایل متعددی دارد یكی از آنها این است كه اگر نظارت بر عملكرد كاركنان همیشه به صورت آشكار و علنی انجام شود از دقت لازم برخوردار نخواهد بود زیرا در این صورت ممكن است برخی از كاركنان با تظاهر به عملكرد خوب و ظاهرسازی نظارت كنندگان را فریب دهند این مطلب ضریب صحت و دقت نظارت را پایین میآورد.
كاهش قدرت مدیران عالی رتبه و میان رتبه:[7]
این حرف كه قدرت فساد آور است به طور مطلق صحیح نیست و پیش از اینكه واقعیت داشته باشد به یك ادعا شبیه است. اما با توجه به بررسیهای بعمل آمده غالب تخلفات و فساد اداری در ادارات و سازمانها افزایش قدرت اداری است كه بعضاً باعث سركوب مخالفان و به اطاعت در آوردن دیگران و مقدمه فساد اداری و تخلفات میباشد در چنین صورتی نقش بازرسی نمایان میشود تا از خود كامگی مدیران جلوگیری نماید امروزه كشور ما تشنه فعالیتهای نظارتی و بازرسی دقیق و قاطع میباشد تا به عنوان عنصری فعال در برابر امتیاز طلبان و زیادهخواهان پر مدعا و انحصار طلب ایستادگی نماید و راههای نامشروع و غیرقانونی را مسدود نماید.
در چه اداراتی و سازمانی فساد رخنه میكند؟
اساساً در اداراتی فساد رخنه میكند كه ضعف نیروی مراقبتی و بازرسی و ضعف تشكیلاتی داشته باشد. اگر مراقبین تیزبین اعمال كاركنان را زیر نظر بگیرندبدون ملاحظات جایگاهی و تشكیلاتی داشته باشد. ریشه فساد اداری از پایه مشخص و خشك می شود البته باید گفت این وظیفه مهم در كشور ما بر عهده سازمان بازرسی كشور است و این نهاد مهم كه زیرمجموعه قوه قضائیه است زمانی اقدام به تفحص می نماید كه آسیب اداری و فساد اداری انجام شده است و سعی در آن دارد تا آمار تخلفات و فساد را صرفاً گزراش نماید لازم به ذكر است كه به علت خلع قانونی این سازمان مهم نماینده مستقلی در مجموعه ادارات ندارد تا نظارت مستقیم بر مرجع بالاتر داشته باشد كه این امر سبب می شود تخلفات و فساد اداری در سطح كلان پوشیده شود.
بكارگیری مأموران و بازرسان مخفی:
اصل اولیه و داوری مستقل عقل اقتضاء می كند كه زیر نظر گرفتن پنهانی دیگران و كنكاش درباره آنان و نیز افشاگری و پخش كردن عیب ها و اسرارشان جایز نباشد. با این حال با اندیشه و دقت در آیات و روایایتی كه تجسس در امور دیگرن را نهی می كند این موضوع روشن می شود. اما مصلحت همه مردم و حكومت اسلامی اقتضا می كند تا بازرسی برای امنیت داخلی وخارجی به جهت مقابله با فساد اداری و رضایت عمومی جامعه را برای حفظ كیان اقتصادی و سیاسی آن انجام شود.
نكته: سخنی از حضرت علی (ع) در نهج البلاغه در عهدنامه اش خطاب به مالك اشتر می فرماید:[8]
پس بر اعمال و رفتار آنان مراقبت نما و مراقبان و گزارشگران مخفی از افراد راستگو و باوفا بر آنان بگمار، چون مراقبت و بازرسی تو درباره آنان آنها را وادار می كند و انگیزه می دهد كه در منصب خودشان به عنوان یك امانت نگریسته و با مهربانی با مردم رفتار نمایند.
نقش مردم در جلوگیری از فساد اداری:[9]
امروزه با گسترش و پیشرفت روزافزون صنعت و تكنولوژی، فرهنگ و سطح فكری مردم نیز ارتقاء یافته و در نتیجه آنها بیش از پیش به حقوق و تكالیف خود در جامعه در برابر حاكمیت و نظام سیاسی كشور خود آگاهی می یابند اكنون مردم هوشیارانه تمام اعمال مدیران را زیر نظر دارند و غفلت و بی خبری خویش را زمینه ای برای سوء استفاده آنان از قدرت قرار نمی دهند. از این رو مردم می توانند از مدیران بخواهند تا به آنان حساب پس دهند و این مهم اگر اجرا شود از بسیاری از تخلفات و فساد اداری جلوگیری می كند.
لازم به ذكر است كه بازرسی و نظارت مردم به واسطه نمایندگان آنان با توجه به اصل 62 قانون اساسی انجام می پذیرد.
بازرسی فوق العاده:
بر حسب دستور قوه قضائیه و یا به درخواست كمیسیون اصل نود و یا به تقاضای وزیر مسئول دستگاه های اجرایی ذیربط اعلام موارد تخلف و نارساییها و سوء جریانات اداری و مالی در خصوص وزارت خانه ها و نهادهای انقلابی به خصوص مؤسسات و شركت های دولتی به موجب ماده 6 قانون سازمان بازرسی در هر مورد كه ضرورت پیدا می كند در راستای مفاسد اداری چه در سطح كلان و چه در سطح خرد به صورت ویژه وارد عمل می شود.
البته باید متذكر شد این نهاد مهم بازرسی در سال های اخیر با درایت خاصی كه داشته است از بعضی از تخلفات و مفاسد اداری جلوگیری نموده است.
- پیشنهادات برای جلوگیری از تخلفات و فساد اداری:
1- ایجاد استراتژی پیشگیرانه: این روش شامل شفاف سازی قوانین، در جریان انداختن اطلاعات، افزایش نظارتهای مردمی و نهادهای مردمی، توسعه منابع مردمی، ارائه آموزشهای ضد فساد به مردم، ایجاد سیستم های دقیق اطلاعاتی، ترویج ارزشهای اخلاقی می باشد. ایجاد این عامل در بدنه سازمان میتواند از تخلف و فساد اداری جلوگیری نماید.
2- توجه به شایسته سالاری: شایسته سالاری به شیوه ای از حكومت یا مدیریت گفته می شود كه دست اندركاران بر پایه توانائی و شایستگی شان برگزیده می شوند نه بر پایه قدرت نمایی یا موقعیت اجتماعی و فامیلی در جوامع شایسته سالار نگرش های خویشاوند سالاری، قبیله گرایی، حزب سالاری و غیره مطرود است.
نظام شایسته سالار نظامی است كه در آن افراد مناسب در مكان مناسب و زمان مناسب منصوب شده و از این افراد در راستای اهداف سازمانی استفاده می شود.
3- تمركززدایی یكی از دلایل جلوگیری از فساد اداری: فساد اداری و تخلفات ناشی از آن در نظام بوروكراتیك اداری همه كشورها است و شدت آن در كشورهای كمتر توسعه یافته بیشتر است.
تمركززدایی فاصله قدرت را كم، شفافیت، مشاركت، اعتماد، همدلی را بیشتر میكند.
و در سطح سازمانی اصلاح و تحول اداری را به همراه خواهد داشت.
4- نقش فرهنگ سازی در پیشگیری از بروز فساد و تخلفات اداری: فرهنگ سازی به عنوان پدیده ای كه نقش گرفته از سیاستها و رویكردهای مدیران رده بالای سازمانی است از جمله عواملی است كه نقش مهمی در ارتقاء سلامت اداری و پیشگیری از بروز فساد و تخلفات در ادارات و سازمانها دارد.
از آنجا كه فرهنگ سازی نقش مهمی در كنترل درونی رفتارهای كاركنان دارد از مهمترین عوامل پیشگیری فساد اداری است كه از آن به عنوان سرچشمه ای برای دستیابی به محیط سالم اداری نام می برند.
5- نقش و تأثیر آموزش در ارتقاء و سلامت سازمانی[10]: مفهوم آموزش به معنای فرایند انتقال آگاهیها، نگرشهاو مهارتها از فرد یا گروهی دیگر به منظور ایجاد تغییر ساختاری است. آموزش كاركنان در سازمانها موجب سرعت و دقت بیشتر در خدمت رسانی شده و موجب رضایت مشتریان برون سازمانی و درون سازمانی شده و موجب تحولی در دستگاه های اداری می شود و سلامت دستگاه های اداری را به ارمغان می آورد.
نتیجه:
امروز كشور ما تشنه فعالیت اقتصادی سالم و ایجاد اشتغال برای جوانان و سرمایهگذاری مطمئن است. این امر نیازمند فضایی است كه در آن سرمایه گذار و صنعتگر و عنصر فعال در كشاورزی و مبتكر علمی و جوینده كار و همه قشرها، از صحت و سلامت ارتباطات حكومتی و امانت و صداقت تصدیان امور مالی و اقتصادی مطمئن باشند و احساس آرامش كنند. اگر دست مفسدان و سوء استفادهكنندگان از امكانات حكومتی و دولتی قطع نشود و اگر امتیازطلبان و زیاده خواهان پرمدعا و انحصارطلب طرد نشوند همه احساس ناامنی و نومیدی خواهند كرد و تعدادی از آنان برای استفاده از راه های نامشروع و غیرقانونی تشویق خواهند شد. برای به حداقل رساندن پیامدهای تخلف و فسا داداری گسترش و حفظ اعتماد عمومی نسبت به سازمانی امری منطقی است، لذا با ایجاد عزم ملی در زمینه مبارزه با فساد و تخلف اداری و به كارگیری راه حل های مناسب ریشه فساد و تخلف را از بیخ كند.
سهراب شریفنتاج
دانشجوی كارشناسی ارشد حقوق جزا و جرمشناسی
منابع و مأخذ:
1- توسعه و فساد نویسنده: فرامرز رفیع پور
2- مقاله تفاوت تخلف اداری با مفاسد اداری شهبازسرا ج
3- قوانین و مقررات اداری- جهانگیر منصور نشر دوران
4- پایاننامه كارشناسی ارشد- روح اله نیازی فر
5- پایگاه اطلاع رسانی دولت
56- سایت سازمان بازرسی كشور
7- مقاله تأثیر سلامت بر رضایت شغلی (سمانه ملائی)
[1]- قوانین و مقررات اداری، جهانگیر منصور، نشر دوران
[2] - همان منبع
[3]- قوانین و مقررات اداری، جهانگیر منصور، نشر دوران
[4]- مقاله تفاوت تخلف اداری با فساد، سراج شهباز
[5]- پایاننامهها- نظارت و ارزیابی- روحاله نیازی فر
[6]- پایگاه اطلاع رسانی دولت
[7]- توسعه و تضاد، فرامرز رفیعپور، ج 1، انتشارات سهامی
[8]- نهجالبلاغه
[9] - سایت سازمان بازرسی كل كشور
[10] - مقاله تأثیر سلامت اداری بر رضایت شغلی (سمانه ملائی)
---------
شلمچه نیوز