مطلع الفجر-مسعود شریفی/ماه رمضان با همه برکات و زیبایی های معنویش از راه رسید و مسلمانان درسرتاسر جهان خود برای میهمانی خدا دعوتند. در فرهنگ دینی مسلمانان ورود به ایام خاص، آداب خاص خود را دارد که موجب افزایش بهره مندی از فیوضات خاصه ی آن ایام می شود.
دراین بین ماه رمضان از جمله ایام اللهی است که پیشوایان دینی (علیهم السلام) سفارش های مؤکدی در زمینه کسب آمادگی روحی و معنوی برای ورود به آن دارند.
نقل است که امام رضا(ع) درآخرین روزهای ماه شعان همه اهل بیت خود را گردهم می آورند و توصیه می کردند از روزهای پایانی شعبان برای کسب آمادگی ورودبه ماه رمضان بهره بگیرند. ایشان دروصف ماه رمضان فرموده اند: « درماه رمضان نیکی ها پذیرفته است وبدی ها آمرزیده، ماه رمضان ماه برکت است و رحمت، ماه آمرزش است وتوبه، وماه بازگشت (به سوی خد). هرکس دراین ماه آمرزیده نشود درکدام ماه دیگر مورد آمرزش قرارمی گیرد؟» ]۱[
متأسفانه گاهی شاهد آن هستیم که مردم درآماده سازی خود وخانواده شان برای ورود به ماه مبارک رمضان، تمامی هم وغم خود را صرف تهیه و تدارک محصولات غذایی می کنند و به گونه ای به ذخیره اقلام غذایی مشغول می شوند که گویی دوران قحطی در پیش است؛ و البته گران تر شدن قیمت اجناس خوراکی در آستانه ماه رمضان هرسال نیز خود مزید بر علت می شود.
درطول ماه رمضان نیز سبد غذایی برخی خانواده ها نه تنها سبک تر نمی شود، بلکه سنگین تر و رنگین تر ازهمیشه می شوند. سفره های افطاری در بعضی خانه ها چنان اسراف گرانه و متمولانه چیده می شود که نشانی از فلسفه حقیقی روزه داری ندارد.
برای بعضی ها روزه گرفتن فقط کنترل شکم- تا زمان معین- است ودیگر هیچ. آنچه مسلم است روزه برای این افراد صرفا یک تکلیف فردی به حساب می آید که آن هم صرفا در لب فروبستن از خوردن و آشامیدن خلاصه می شود و این برخلاف آموزه های دینی ماست. به نظر می رسد فرهنگ سازی مجددی برای بازگشت به فرهنگ روزه داری نیازاست تا حقیقت اصیل این عبادت بزرگ برای ما دوباره مفهوم سازی شود.
به همین منظور در این یاداشت به توصیف یکی ازمهم ترین جلوه های معنوی ماه رمضان یعنی کمک به نیازمندان ازمنظر امام رضا(ع) پرداخته شده است.
امام رضا(ع) در پاسخ به پرسش محمد بن سنان درباره فلسفه روزه فرمودند: «علت روزه احساس گرسنگی وتشنگی است… تا دانسته شود که تهیدستان و بینوایان دردنیا و آخرت تا چه حد از این منظر رنج و سختی می کشند» ]۲[. امام (ع) در این عبارت ارزشمند، فلسفه حقیقی روزه داری و به عبارتی فلسفه نهایی تحمل گرسنگی و تشنگی را همذات پنداری با فقرا و آگاهی ازاوضاع و احوال آنان بیان فرموده اند و بدیهی است که چنین آگاهی تا زمانی که درمرحله عمل متجلی نگردد به هدف نهایی خود نرسیده و قطعا جلوه عملی آن چیزی جز دستگیری از فقرا و محرومان جامعه نیست. در واقع، به یاد نیازمندان و گرسنگان بودن یکی از مهم ترین اهداف روزه داری است و این دقیقا همان حقیقتی است که ما فراموش کرده ایم.
سفره های رنگین افطاری ما با انواع غذاها و نوشیدنی ها قرار است جبران فقط یک وعده حذف غذای روزانه ما باشد، و چه بسا در وعده های سحر و افطار دو برابر روزهای عادی غذا می خوریم تا به خیالمان کسری غذای روز جبران شود.
خیلی وقتها مصرف خانوارمان از روزهای دیگر سال بالاتر می رود و بیش ازهمیشه اسراف می کنیم و پیش خودمان خیال می کنیم که ” روزه گرفته ایم” .
در حالی که حتی یک لحظه هم به یاد آن همسایه فقیرمان نیستیم که بوی افطاری خوش آب ورنگ ما بچه های همیشه گرسنه اش را بی تاب کرده؛ حتی یک بار هم به ذهنمان نرسیده که بخشی از سبد غذایی مان سهم آن پیرمرد و پیرزن از کار افتاده ته کوچه مان باشد. به فکر بچه های یتیم همسایه مان هم نیستیم، همان ها که مادرشان هرهفته برای تمیز کردن خانه مان می آید. اگر قرار است گرسنگی کشیدن فقط برای کم کردن چربی های زاید خودمان – که درطول سال روی هم انباشته شده- باشد که دیگر نیازی به ماه رمضان نیست. هرکسی هروقت دلش خواست می تواند ” رژیم بگیرد” .
لیکن معنویت این ماه مبارک ایجاب می کند که این گرسنگی کشیدن، مراتبی بالاتر و برتر از رژیم لاغری داشته باشد.
امام رضا (ع) درزمینه فضیلت کمک به محرومان درماه رمضان فرموده اند: « هرکس دراین ماه مؤمنی را کمک رساند خدای تعالی درآن روزی که گام ها می لغزد او را درگذشتن ازصراط کمک برساند و هرکس دراین ماه خشم خویش را نگه دارد خداوند در روز قیامت خشم خود را ازاو نگه دارد و هرکس در این ماه به فریاد فریاد خواهی برسد خداوند او را از وحشت بزرگ روز رستاخیز آسوده بدارد»]۳[ و نیز فرموده اند: « هرکس دراین ماه با برادر مؤمنش خنده رویی کند در روز رستاخیز ملاقاتش نکند مگر آنکه به رویش لبخند زند و به بهشت بشارتش دهد»]۴[.
بنابراین یکی ازمهم ترین اعمال و عبادات در ماه رمضان دستگیری از محرومان و کمک به نیازمندان است و در واقع این ماه زمانی برای ازخود فراتر رفتن واتصال به جامعه بزرگ انسانی است و در واقع روزه گرفتن راهی برای درک آلام گرسنگان و سپس گام برداشتن درجهت کمک به آنان است.
از طرف دیگر، متأسفانه فرهنگ کمک به محرومان در جامعه ما درحال تغییر مسیر بزرگی است: به جای اینکه تمرکز اصلی بر رفع حوائج نیازمندان باشد و ما وسیله ای برای کمک به آن ها باشیم، این آن ها هستند که وسیله ای برای تبلیغات و نمایش قدرت ( و خیرخواهی) ما می شوند.
برنامه های خیریه را جوری ترتیب می دهیم که ” همه ” ببینند و بدانند که ما چه انسان های نیکوکاری هستیم. البته ترویج فرهنگ نیکوکاری به خودی خود نه تنها ایرادی ندارد، بلکه بسیار هم کارساز است ولی تا آنجا که نیاز نیازمندان دستمایه تبلیغات ما نشود و درمقابل مبالغ ناچیزی که به آن ها می پردازیم عزت و غرورشان را لگدمال نکنیم.
به صف کردن محرومان و به ویژه ایتام در مراسم خیریه جلوی چشمان صدها بیننده، گرفتن عکس و فیلم و پخش کیلیپ های اشک آور از کودکان فقیری که ما سخاوتمندانه به آنها کمک می کنیم، کوچکترین نشانی از فرهنگ اسلامی ندارد و در هیچ کجای سیره اولیای دین شاهد چنین صحنه هایی نیستیم.
امام رضا(ع) بسیار صدقه پنهانی میدادند و در زمانی که نیازمندی ازایشان کمک می خواست، طوری رفتارمی کردند که کوچک ترین خدشه ای به غرور و عزت نفس آن شخص وارد نشود.
نقل است که امام(ع) درپاسخ به مرد نیازمندی که از ایشان درخواست کمک مالی داشت، از پشت در و درحالی که دست مبارک خود را از بالاى در خارج کردند، فرمودند:« این دویست دینار را بگیر و کار خود را انجام بده و به آن متبرک شو … ، بیرون برو که من تورا نبینم و تو مرا نبینى ». وقتی ازامام علت این رفتار را جویا شدند، فرمودند: «چهره ام را نشانش ندادم تا مبادا ذلت سؤال را در چهره او ببینم.
مگر نشیندهاى که رسول خدا(ص) فرمود: هر کس حسنه و کار نیک خود را پنهان بدارد، برابر با هفتاد حج است؟» ]۵[. این رفتار امام رضا(ع) به ما می آموزد که حتی کارهای نیکی همچون صدقه وانفاق نیز به ما مجوز خدشه دارساختن عزت نفس و شخصیت نیازمندان را نمی دهد و به عبارتی حفظ کرامت انسانی آنان برهرچیز دیگر مقدم است.
ازنظر امام (ع) حفظ کرامت انسانی نیازمندان تابدانجا اهمیت دارد که حتی در برخوردهای روزمره نیز باید مراقب رعایت حرمت نفس آنان باشیم و به گونه ای رفتارنکنیم که احساس حقارت کنند.
چنانچه فرموده اند : « هرکس درملاقات با مسلمان بینوایی برخلاف سلامی که بااغنیا می کند سلام گوید، روز قیامت با خشم خداوند روبه رو خواهد شد» ]۶[. سیره عملی امام رضا (ع) نیز گویای اوج التفاف ایشان به کرامت انسانی زیردستان است. چنانچه آورده اند که ایشان با همه غلامان و خدمتکارانشان بر سر یک سفره مینشستند و با آنان غذا میخوردند.» و در پاسخ افرادی که به این رفتارها اعتراض داشتند، فرمودند: «خدای همه ما یکی است. پدر و مادر همه یکی است و پاداش هم در گروی رفتار و اعمال است». ]۷[
از نظر پیشوایان دینی ما کرامت انسانی، مهمترین سرمایه وجودی هر انسانی فارغ از نژاد، جنسیت و پایگاه اجتماعی و اقتصادی است.
موهبتی است که خداوند متعال به همه ی انسان ها بخشیده و حفظ و پاسداشت آن برهمه اعم ازخود فرد و دیگران واجب است.
امام رضا (ع) حتی نیازمندان را نیز از اینکه برای درخواست های مادی عزت و کرامت خود را خدشه دارکنند، برحذر می دارد. چنانچه مردی از اهل ذمه را می بینیم که به علت فقر و بیچارگی پسر خردسال را به محضر امام آورده و ازایشان می خواهد که در ازای سبرکردن شکم فرزندش او رابه بردگی خود درآورد.
امام (ع) درپاسخ آن مرد فرمودند: « انسان آزاد خرید و فروش نمی شود ، این کار شایسته تو نیست، از ذمیان نیز روا نمی باشد»]۸[. این سخن امام بیانگر توجه خاص ایشان به کرامت انسانی است که حتی اجازه نمی دهند شخصیت و حرمت نفس یک غیرمسلمان به خاطر فقر و تنگدستی لگدمال شود.
درشعری منسوب به امام رضا (ع) آمده است که : « هرگاه ازغنی و ثروتمند خودخواهی ببینم با نامید شدن ازاو بر او بزرگ منشی می کنم. برفقیر و نادار فخر نمی فروشم وبه جهت فقیر بودن و نداری خودم نیز تواضع نمی کنم. » امیر المومنین علی (ع) نیز در ضرورت حفظ کرامت انسانی خود حتی درزمان ابراز نیاز فرموده اند: «حاجت هایتان را، با عزّت نفس بخواهید»]۹[.
وقتی ائمه ما حتی به نیازمندان اجازه نمی دهند به خاطر فقرشان درمقابل ثروتمندان کرنش کنند و کرامت انسانی خود را زیرسؤال ببرند ، تکلیف ثروتمندانی که برای رفع نیازهای محرومان، آنان را دستمایه فخرفروشی و نمایش انسان دوستی خود می کنند، کاملا مشخص است.
بنابراین همان گونه که پیشتر مطرح شد در این زمینه نیاز به فرهنگ سازی مجددی داریم ، فرهنگی که براساس آموزه ها و تعالیم پیشوایان دینی باشد و نه الگو برداری از انجمن های خیریه کشورهای غربی که کودکان نیازمند را برای دریافت اعانه به اجرای نمایش و سرود و کارهای دیگر وا می دارند و به آن ها می آموزند که باید به هر وسیله ای دل ثروتمندان را به دست بیاورید تا به شما کمک کنند.
درجامعه اسلامی ما کمک به نیازمندان نه یک فعالیت جنبی برای ثروتمندان، بلکه یک وظیفه همگانی است و هرکسی در هرسطح اقتصادی وظیفه دارد به محرومان کمک کند. به ویژه اینکه سفارش های مؤکدی درباره یتیم نوازی و مراقبت ازیتیمان شده است.
امام رضا(ع) فرموده اند: « اگر شخص عزاردار، یتیم است پس دست محبت برسراو بکش؛ چراکه ازرسول خدا(ص) روایت شده که کسی که ازروی مهرورزی دست محبت برسریتیم بکشد به عدد هر تار مویی که اززیر دست او خارج می شود درنامه عمل او حسنه ثبت می شود واگر او را گریان یافتی با لطف و مدارا او را ساکت کن» ]۱۰[ .
اگر هر خانواده مرفهی سرپرستی کودک یتیمی بر عهده بگیرد و مخارج زندگی اورا درکنار فرزندان خود تأمین کند، این کودکان هم می توانند بدون احساس سرشکستگی و شرمساری ازشرکت دربرنامه های خیریه نمایشی تا زمانی که به استقلال مالی برسند با عزت نفس زندگی کنند. پیامبر اکرم (ص) فرموده اند: « بهشت دری دارد به نام شادمانی، جز کسی که کودکان یتیم مؤمنان را خوش حال کرده باشد، وارد آن نمی شود» ]۱۱[.
متأسفانه حفظ کرامت انسانی نیازمندان و به ویژه ایتام حلقه مفقوده بسیاری از برنامه های خیریه است و امیدواریم این ماه مبارک فرصتی باشد برای فرهنگ سازی مسیر صحیح کمک رسانی به نیازمندان و حمایت با حفظ کرامت.
منابع:
]۱[ بحارالانوار ۹۶/ ۳۴۱
]۲[ عیون اخبارالرضا ۲/۹۰
]۳[ بحارالانوار ۹۶/ ۳۴۱
]۴[ بحارالانوار ۹۶/ ۳۴۱
]۵[ بحارالانوار ۴۹/ ۱۰۲٫
]۶[ مسند الامام الرضا (ع)
]۷[ اصول کافی ۸/ ۲۳۰
]۸[ تهذیب ۷/ ۷۷
]۹[ شرح نهج البلاغه ۲۰/ ۳۱۷٫
]۱۰[ مستدرک الوسائل
]۱۱[ کنزالعمال ۳ / ۱۷۰