مطلع الفجر-مرضیه شریفی*/بخشودگی یک ویژگی مثبت شخصیتی است که در دهه های اخیر در کشورهای غربی و به شکل محدود در چند سال گذشته در ایران مورد بررسی قرارگرفته است؛ امروزه محققان پیشنهاد می کنند که بخشودگی را می توان به عنوان بُعدی معنوی از ابعاد وجودی انسان در نظر گرفت.
بررسی دیدگاه مذاهب مختلف درباره عفو و بخشودگی نشان می دهد که عفو در همه مذاهب اعم ازاسلام مسیحیت، هندو و بودائیسم ارزشمند و محترم شمرده شده است؛ دراین یادداشت، ابتدا به بررسی کوتاه مزایای بخشودگی و سپس ارائه رهنمودهای کلی امام صادق (ع) در این زمینه پرداخته شده است:
تعارض در روابط بین فردی اجتناب ناپذیر است و بخشودگی یکی از عواملی است که می تواند به بازگرداندن نزدیکی و تعهد رابطه بعد از وقوع خطا کمک کند اما اغلب اوقات بخشودگی راهی برای ترمیم جراحت های بین فردی است و یا بخشودگی راهی برای مواجهه و کنارآمدن با آسیب های زندگی روزمره خانوادگی و اجتماعی است که می تواند تضمین کننده تداوم ارتباط رضایت بخش باشد.
بخشودگی به دلیل رابطه معکوسی که باخشم، نشخوار ذهنی، انتقام جویی و سطح بالای فشارخون و رابطه مستقیمی که با همدلی و توافق پذیری دارد، تأثیرهای مثبتی بر بهزیستی و سلامت روان افراد به جا می گذارد؛ درحالی که ناتوانی در بخشودن دیگران با افسردگی، گرایش به خود تنبیهی و افزایش تعارض در روابط صمیمانه ارتباط دارد.
پژوهش ها نشان داده اند افرادی که روابط صمیمانه خود را با دیگران حفظ می کنند و خطای اطرافیان را می بخشند، از سلامت روانی بالاتری برخوردارند و براساس تحقیقات انجام گرفته، استفاده از بخشودگی میتواند باعث کاهش فشارخون و ابراز خشم، خود کارآمدی و امیدواری بیشتر، کاهش اضطراب و خشم و نشانه های جسمی حل تعارض و افزایش رضایت و سازگاری زناشویی، کاهش افسردگی زوجین، افزایش کیفیت مراقبت از یکدیگر و کاهش پرخاشگری در زوجین شود.
عفو وبخشودگی درسیره امام صادق علیه السلام
اسلام یکی از ادیانی است که تأکید زیادی بر لزوم رعایت اصول اخلاقی به ویژه در روابط با دیگران دارد و در این میان، آیات و احادیث بسیاری بر لزوم بخشودگی و عفو تأکید دارند.
پیشوایان دینی ما همواره پیروان خود را به عفو و گذشت و یخشودن خطاهای دیگران توصیه و تأکید کرده اند؛ امام صادق (ع) عفو و گذشت در زمانی که فرد بر مجازات خاطی توانایی دارد را به عنوان زکات فتح و پیروزی[۱]، نمونه بارز مکارم اخلاق [۲] و نشانه تقوا عنوان کرده و فرموده اند: “عفو و گذشت در عین قدرت، روش پیامبران مرسل علیهم‌السلام و متقیان پرهیزکار است.” [۳]
یکی از ملزومات بخشودگی، دارا بودن قدرت همدلی یعنی خود را در موقعیت شخص دیگر قرار دادن، احساسات او را درک کردن و در احساسات او مشارکت جستن، است؛ چراکه فرد با همدلی می تواند خود را به جای فرد خاطی گذاشته و انتظار و خواسته او برای بخشیده شدن را درک کند.
امام صادق (ع) با اشاره به رابطه بین همدلی و بخشودگی فرموده اند: ” همان گونه که دوست داری دیگران (اگر به آنها ظلم کردی) از تو گذشت کنند تو هم نسبت به کسی که به تو ظلم کرده گذشت داشته باش.” [۴]
ازدیگر ملزومات بخشودگی، تواضع است؛ اگرچه یک راه ترمیم عزت نفس فرد آسیب دیده، انتقام جویی یا تحقیر فردی است که به او آسیب رسانده، اما راه دیگر ورود به یک اقدام نوع دوستانه است یعنی بخشودن فرد خاطی، عملی خیرخواهانه است که می تواند عزت نفس فرد را بدون خدشه دار کردن حرمت نفس طرف مقابل بازگرداند؛ درحالی که فرد متکبر ومغرور ، عدم بخشودگی را مطلوب نفس و انتقام را احقاق حق خود می داند؛
مدرسی (۱۳۹۱) می گوید:” باید در برابر غرور درونی ایستاد، زیرا نفس به عقب ننشستن تمایل دارد، ولی ما این غرور و تکبر را با ایجاد پیوند با ایشان(دوستان خطاکار) درهم می شکنیم.”
امام صادق (ع) نیز گذشت و اغماض در برابر خطای دیگران را نشانه بزرگی و سیادت فرد دانسته و فرموده است: سه خصلت در هر کس باشد نشانه سروری و آقایی او است: فرو بردن خشم خود در وقت غضب، عفو و اغماض از خطای دیگران، و صله ارحام با جان و مال. [۵]
یکی ازجنبه های منحصر به فرد رویکرد اسلامی در موضوع بخشودگی که در مدل روان شناسی آن کمتر مورد توجه قرار گرفته است؛ جنبه پیشگیرانه آن است و پیشوایان دینی ما ضمن تأکید بر جایگاه عفو و بخشودگی در روابط بین فردی، افراد را به مراقبت از حقوق دیگران، پرهیز از آزار یکدیگر نیز سفارش کرده اند تا بدین وسیله زمینه ارتکاب خطا و آزار دیگران کاهش یابد.
چنانچه امام صادق(ع) فرموده اند: خداوند متعال فرموده است: هرکه بنده مؤمن مرا اذیت کند همانا خود را برای جنگ با من آماده ساخته است. [۶]
از دیگر جنبه های پیشگیرانه رویکرد اسلامی توجه به مسؤلیت اجتماعی افراد در قبال حفظ صلح و دوستی در بین اعضای جامعه است؛ براین اساس مسلمانان نه تنها در برابر حفظ روابط دوستانه و خیر خواهانه خود با دیگر مسلمانان مسئولیت دارند، بلکه در برابر ممانعت از گسستن پیوندهای اجتماعی دیگر افراد جامعه اسلامی نیز مکلفند در همین زمینه امام صادق به مفضل فرمودند: “هرگاه میان دو نفر از شیعیان ما نزاعى دیدى از مال من غرامت بده (یعنى با پرداخت وجه مورد اختلاف، میان آنان را اصلاح کن).” [۷]
و نیز فرموده اند: صدقه اى که خداوند آن را دوست دارد عبارت است از: اصلاح میان مردم هرگاه رابطه شان تیره شد و نزدیک کردن آنها به یکدیگر هرگاه از هم دور شدند. [۸]
مروری اجمالی برسیره امام صادق (ع) درمبحث عفو وبخشودگی به خوبی نمایانگر اهمیت و نقش آن در حفظ روابط مسالمت آمیز و پیوندهای اجتماعی است و همانگونه که پیشتر مطرح شد امروزه مقوله بخشودگی به عنوان یکی از عناصر روان درمانی و زوج درمانی مورد توجه متخصصان قرارگرفته است.
بدیهی است که وجود ارزش های مذهبی در فرهنگ ایرانی و به ویژه محبت و ارادت مردم کشورمان به ائمه اطهار(ع) می تواند زمینه ساز گسترش فرهنگ بخشودگی در جامعه و به تبع آن کاهش بسیاری ازمشکلات روانشناختی و آسیب های اجتماعی شود.
[۱] (بحار، ص ۷۸، ص ۲۶۸)
[۲] وسایل الشیعه ج۱۵ ، ص۱۹۹ ، ح۲۰۲۷۳
[۳] بحارالانوار ، ج ۷۱، ص ۴۲۳
[۴] تحف‌العقول، ص ۳۱۷
[۵] تحف‌العقول، ص ۳۳۰
[۶] الکافی ج۲ ص۳۵۰٫
[۷] توحید مفضل ص۴
[۸] کافى، ج۲، ص۲۰۹، ح۱
منابع
مدرسی، س.ه .(۱۳۹۱).دوستی ودوستان : مجموعه معارف اسلامی درهنررفتاربا مردم. ترجمه حمیدرضا شیخی و حمیدرضا آژیر. چاپ ششم . مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی.
Mc Cullough,M. E. ,Root,L. M. ,&Cohen,A. D. (2006). Writing about the benefits of an lnterpersonal transgression facilitates forgiveness.Journal of Counseling and Clinical Psychology,74(5),887-897.
Worthington, E. (1998).An Empathy, Humility, Commitment model of Forgiveness Applied within Family Dyads. Journal of Family Therapy,20, 59-76.
Worthington, Everett (2005).Handbook of Forgiveness, Newyork, Routledge
* دکترای مشاوره خانواده.